Bij democratie denken wij spontaan aan liberale democratie en aan representatieve democratie: bij het eerste denken we aan zaken als recht op vereniging, inclusief het recht om een politieke partij op te richten, aan recht op vergadering, demonstratie, meningsuiting en dergelijke; bij het tweede denken we vooral aan verkiezingen. In een dergelijk concept van democratie is participatie altijd vrijwillig (zodat wie niet participeert feitelijk zichzelf uitsluit), bestaat er een heldere scheidslijn (primair gebaseerd op staatsburgerschap en leeftijd) tussen wie actief en/of passief kiesrecht heeft en wie daarvan is uitgesloten. Er zijn echter ook andere concepties van democratie mogelijk: directe democratie (zoals in sommige Zwitserse kantons), stemplicht (in Nederland afgeschaft in 1970), permanente burgerraadpleging (Cinque Stelle in Italië), herhaalde referenda (zoals in Zwitserland), en vele andere. Participatie kan in plaats van vrijwillig ook verplicht zijn of minstens verwacht worden. Bij dat alles denken we spontaan aan participatie en deelnemen aan verkiezingen op voet van gelijkheid (one-person-one-vote), maar ook dat is niet vanzelfsprekend: participatie kan gekoppeld worden aan kwalificaties, terwijl burgers ook stemmen van verschillend gewicht kunnen hebben.
Democratie kan idealiter opgevat worden als optimale en permanente participatie door alle leden van de dèmos (het ‘politieke volk’ dat een democratisch bestel bevolkt), die bovendien allen goed opgeleid en goed geïnformeerd zijn en allemaal oprecht betrokken op het algemeen-goede van de politieke gemeenschap, van de mensheid als geheel en eventueel zelfs van de hele schepping of moeder Aarde (Gaia). Zo’n vorm van democratie zou dan gebaseerd kunnen zijn op volledig vrijwillige participatie, idealiter zonder dat iemand uitgesloten wordt. Misschien zou dat ook voor andere dan menselijke levende wezens moeten gelden. Kan dat? Is het realistisch? Het is in elk geval niet ontologisch onmogelijk. Kan democratie op die manier iedereen insluiten? Is het, op basis van optimale participatie, inclusief de bereidheid echt naar elkaar te luisteren en desnoods lang van gedachten te wisselen, mogelijk om het echt en op inhoudelijke gronden tot consensus te komen? De Amerikaanse politiek filosoof Wendy Brown heeft, hier tegenin gaand, nadrukkelijk betoogd dat iedere dèmos altijd en noodzakelijk moet bepalen, of: afbakenen, wie er wel en wie er niet onder valt, en dus: wie ingesloten wordt en wie uitgesloten blijft. Zoiets als een democratisch bestel van de hele mensheid, een ‘werelddemocratie’ waar bijvoorbeeld Jürgen Habermas over nagedacht heeft, is dan niet alleen feitelijk heel moeilijk te realiseren, maar ook principieel onmogelijk – en dus is de poging ertoe onwenselijk of misschien zelfs gevaarlijk utopisch.
In twee lezingen zullen de vraag rond participatie (of ontbreken daarvan/gebrek daaraan) en, daarmee samenhangend, de vraag rond insluiting/uitsluiting, binnen een democratische context, worden uitgewerkt aan de hand van een aantal hedendaagse en iets minder hedendaagse filosofen.

Literatuur
• Habermas, Jürgen, Over de constitutie van Europa, Kapellen/Zoetermeer: Pelckmans/Klement, 2012.
• Brown, Wendy, Het ontmantelen van de dèmos; de stille revolutie van het neoliberalisme, Amsterdam: Octavo, 2015.
• Latour, Bruno, Het parlement der dingen: over Gaia en de representatie van niet-mensen, Amsterdam: Boom, 2020.
• Mouffe, Chantal, Agonistics; Thinking the World Politically, London & New York: Verso, 2013.
• Lefort, Claude, Democratie & Totalitarisme, Amsterdam: Boom, 2024.
• Habermas, Jürgen, Over democratie, Amsterdam: Boom, 2020.
• Arendt, Hannah, Het waagstuk van de politiek, Zoetermeer: Klement, 2018.
• Rosanvallon, Pierre, De democratie denken: werk in uitvoering, Nijmegen: Vantilt, 2019.

Personalia
Evert van der Zweerde is emeritus hoogleraar politieke filosofie aan de Radboud Universiteit, Faculteit Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen, en verbonden aan het Research Centre for Philosophy and Society en het Instituut voor Oosters Christendom, beide eveneens in Nijmegen. Hij publiceerde vele artikelen op het gebied van politieke filosofie, met name over aspecten van democratie en over de verhouding tussen politiek en religie, en daarnaast over filosofie in Rusland. Hij was co-redacteur van Futures of Democracy (Eindhoven: Wilde Raven, 2014) en publiceerde in 2022 Russian Political Philosophy; Anarchy, Authority, Autocracy (Edinburg University Press).