11 en 18 november 2025
Thema 02. Zondebokmechanisme: hoe bestaat het? Waarom bestaat het? Wat is er tegen te doen?
em. prof. dr. Joachim Duyndam (Utrecht)
Lezing 1
In het eerste college zullen we het zondebokmechanisme (Engels: scapegoating) proberen te begrijpen vanuit de theorie van de Frans-Amerikaanse denker René Girard (1923-2025). Waar komt het vandaan, en wat is eigenlijk het mechaniek van dit mechanisme? Volgens Girard kán een gemeenschap niet (voort)bestaan zonder zondebok. Dit is voor hem een absoluut gegeven van de menselijke natuur: de mens is een samenlevend wezen, maar elke samenleving berust op het uitstoten van zondebokken. Niet bepaald een vrolijke mensvisie. Ervan uitgaande dat het zondebokmechanisme moreel onwenselijk is (maar dit vindt beslist niet iedereen zo) roept dit vraag op: wat is ertegen te doen? Girard ziet een belangrijke rol voor de religie, in het bijzonder het christendom. Het zelfoffer van Christus, zegt Girard, heeft het mechanisme voor eens en voor altijd geopenbaard. Dat is mooi, maar is het ook genoeg?
In mijn interpretatie van Girard nuanceer ik zijn absolute standpunt door te onderscheiden tussen sterkere en zwakkere gemeenschappen. Dat wil zeggen: sterker en zwakker in de mate dat zij veerkrachtig zijn ten opzichte van dit mechanisme en de crises die scapegoating kunnen veroorzaken. Dit biedt ruimte om ook ‘mildere’ (minder bloedige) vormen van scapegoating te begrijpen, zoals roddelen, framing en karaktermoord.
Een antwoord op scapegoating zoek ik in het fenomeen ‘sociale ecologie’, een concept dat is ontwikkeld in het Canadese Resilience Research Centre.
Lezing 2
In het tweede college zullen we de bevindingen van het eerste college verder verdiepen. In de eerste plaats door de schuldeconomie achter en in het zondebokmechanisme te onderkennen. Belangrijk, omdat schuld een van de grote taboes in onze hedendaagse cultuur is. Een tweede verdieping wordt voltrokken via het moeilijke begrip ‘geest’. Hoe valt een ‘geest van scapegoating’ te begrijpen, en hoe met deze geest om te gaan als hij eenmaal ‘uit de fles’ is?
Literatuur
• René Girard, La violence et le sacré. Bernard Grasset, 1972. NL: God en geweld. Tielt: Lannoo, 1994. EN: Violence and the sacred. The Johns Hopkins University Press, 1977.
• René Girard, Le bouc émissaire. Bernard Grasset, 1982. NL: De zondebok. Kok Agora; Pelckmans, 1986. EN: The scapegoat. The Johns Hopkins University Press, 1986.
• Michael Ungar (ed.), The Social Ecology of Resilience. A Handbook of Theory and Practice. Springer, 2012.
• Joachim Duyndam, Veerkracht, een bijdrage aan de theorievorming. Geron 18(3), 58-61. Te vinden op https://betekenislab.nl/resilience
• Joachim Duyndam, Verlangen, offers, zondebokken. Interview door ZINcentraal (2025). Te vinden op https://betekenislab.nl/interviews
Personalia
Joachim Duyndam is emeritus-hoogleraar Humanisme en Filosofie aan de Universiteit voor Humanistiek. Meer informatie op https://betekenislab.nl/over-joachim